ملایر شهری بزرگ و تاریخی در غرب ایران و دومین شهر بزرگ استان همدان است.
شهر ملایر دارای دو نشان ثبت شده جهانی است.
نظام تولید انگور درّه جوزان ملایر به عنوان دومین میراث کشاورزی جمهوری اسلامی ایران و پنجاه و سومین میراث مهم کشاورزی جهان در سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی ملل متحد (فائو) به ثبت رسید و برند انگور ملایر جهانی شد.
منبت ملایر در سال 1396 موفق به دریافت جایگاه ملی شد و پس از دو سال تلاش و تمرکز هنرمندان، مردم و مسئولان خطه در سال 1398 تولیدات منبت ملایر در بازدید بازرسان سازمان جهانی صنایع دستی حائز تمامی معیارهای یونسکو از جمله کیفیت، اصالت، مرغوبیت، پیشینۀ تاریخی، خلاقیت و نوآوری شد و با عنوان «ملایر؛ شهر جهانی مبل منبت» در فهرست شهرها و روستاهای جهانی یونسکو ثبت شد.
سکونت در محل کنونی ملایر از زمان ایلامیان وجود داشته است. پس از ایلامیها، مادها در این منطقه زندگی میکردند. با بررسیهای باستانشناسان روی تپه نوشیجان که در ۱۵ کیلومتری غرب ملایر قرار دارد، سه گروه شناسایی شد که گروه اول مادها، گروه دوم هخامنشیان و گروه سوم ساسانیان هستند.
سکههای مربوط به دوره ساسانی که نام Malayir روی آن حک شده است، قدیمیترین سند برای اثبات وجود ملایر در زمان ساسانیان است.
شهر امروزی ملایر در ۱۲۲۴ هجری قمری و در زمان فتحعلیشاه قاجار، ساخته شده است، محمدعلی میرزا دولتشاه، والی کرمانشاه و فرزند فتحعلیشاه قاجار بانی ساخت آن بوده است. شیخعلی میرزا فرزند نهم فتحعلیشاه قاجار بهمنظور تقدیر از زحمات برادرش این شهر را «دولتآباد» نامگذاری کرد. در تقسیمبندیهای کشوری دوره ناصرالدینشاه قاجار اصطلاح ولایت ثلاث به وجود آمد و متشکل از دولتآباد (ملایر)، نهاوند و تویسرکان بود. ملایر شهری حاکم نشین بود و همه دفاتر دولتی و اداری ولایت در این شهر مستقر بودند.
در دوره قاجار ملایر متاثر از معماری اصفهانی شد و با ساخت بلوار و خیابانها سبکی نوین در شهرسازی خلق شد که تا اواخر دوره قاجار همراه ملایر بود.
دراین شهر مدرسه، حمام و کاروانسرا به دستور شیخعلی میرزا ساخته شد. به دنبال آن مردم شهرهای پیرامون در ملایر ساکن شدند.
این شهر در ۳۸۶ کیلومتر غرب تهران و در ۷۰ کیلومتری جنوب شرقی مرکز استان قرار دارد.
همسایگان این شهر از طرف شمال، همدان، از شرق اراک، از جنوب بروجرد و از غرب شهرهای تویسرکان و نهاوند است.
این شهر از سطح دریا ۱۷۲۵ متر ارتفاع دارد. ملایر شهری کوهستانی بوده و در میان رشته کوه زاگرس واقع شده است.
اقلیم
شهر ملایر دارای آب وهوای معتدل کوهستانی است. این شهر از زمستانهای سرد و پربرف و تابستانهای معتدل بهرهمند است.
همچنین میانگین بارش سالانه آن ۳۰۰ میلیمتر است.
مردمشناسی:
جمعیت شهرستان ملایر بر اساس آخرین سرشماری عمومی بالغ بر 290 هزار نفر و جمعیت شهر ملایر حدود 160 هزار نفر است.
زبان اهالی این شهرستان آمیزه ای از لری و فارسی است و اکثرا با لهجه ملایری صحبت میکنند.
بیشتر ملایریها مسلمان و دارای مذهب شیعه هستند.
نوع پوشش محلی مردم ملایر طبیعتا تحتتاثیر فرهنگ لری قرار میگیرد.
جاذبه های گردشگری:
ملایر دارای جاذبه های گردشگری بسیاری اعم از جاذبه های تاریخی، جاذبه های طبیعی و پارک ها و صنایع دستی و ... است.
جاذبه های طبیعی و پارک ها: پارک سیفیه، مجموعه جهان کوچک، زیستگاه حیات وحش لشگردر و تالاب آق گل
جاذبه های تاریخی: دژمعبد باستانی نوشیجان، سکونتگاه زیرزمینی شهر سامن، موزه و عمارت های لطفعلیان و مصدقی، یخدان میرفتاح، مقبره سیف الدوله، مجموعه بازار، مساجد تاریخی ملایر و موارد بسیار دیگر
صنایع دستی: منبت، ساخت سازهاس سنتی، مرواربافی، قلم زنی روی مس و ...
صنایعدستی ملایر:
ملایر شهر جهانی مبل منبت و یکی از بزرگترین تولیدکنندگان مبل و منسوجات چوبی در ایران است.
این شهر همچون دارای صنایعدستی گوناگون است که خبر از ذوق و هنر مردمانش میدهد. ساخت سازهاس سنتی، مرواربافی، قلم زنی روی مس، فرش دستباف و گیوهبافی از دیگرصنایعدستی این شهر زیبا است.
سوغات ملایر:
انگور، شیره انگور، باسلق و کشمش و سایهخشک از سوغاتیهای این شهر است.